- Jaki kraj powinien wypłacać świadczenia na dzieci?
- Co w przypadku zmiany pierwszeństwa?
- Początek i koniec koordynacji świadczeń
- Brak koordynacji świadczeń
- Podsumowanie zasad
Jaki kraj powinien wypłacać świadczenia na dzieci?
Wskazanie kraju pierwszeństwa do wypłaty świadczeń rodzinnych i wychowawczych obejmują podstawowe zasady koordynacji świadczeń. Prawo wspólnotowe jest prawem nadrzędnym nad przepisami krajowymi danych państw, więc reguły te dotyczą wszystkich krajów co do których stosujemy przepisy o koordynacji. Odpowiednie przepisy znajdziemy w Rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego. Zgodnie z art. 68 niniejszego dokumentu:
W przypadku świadczeń wypłacanych z tych samych tytułów
- aktywność zawodowa (rozumiana jako praca najemna; własna działalność gospodarcza; prawo do zasiłku dla bezrobotnych – odprowadzane są składki społeczne więc zasiłek dla bezrobotnych jest traktowany jako aktywność zawodowa w myśl koordynacji; ubezpieczenie społeczne w KRUS – w tym jako domownik; pobieranie świadczenia pielęgnacyjnego oraz świadczenia ZUS po utracie zatrudnienia – bez względu na brak odprowadzania składek społecznych; specjalnego zasiłku opiekuńczego);
- pobierania emerytury lub renty;
- zamieszkania.
Czynnikiem decydującym jest miejsce zamieszkania dziecka / dzieci.
W związku z tym w przypadku gdy np. ojciec dziecka jest aktywny zawodowo na terenie Niemiec, a matka dziecka jest aktywna zawodowo w Polsce i dziecko zamieszkuje w Polsce to pierwszeństwo do wypłaty świadczeń na dzieci będzie w Polsce (zatrudnienie ojca w Niemczech vs. zatrudnienie matki w Polsce – decyduje miejsce zamieszkania dziecka, czyli Polska).
Podobnie będzie, gdy np. ojciec dziecka zamieszkuje na terenie Niemiec, a matka zamieszkuje wraz z dzieckiem w Polsce i oboje są nieaktywni zawodowo (bezrobotni bez prawa do zasiłku). Wtedy także mamy te same tytuły (bezrobocie ojca w Niemczech vs. bezrobocie matki w Polsce – decyduje miejsce zamieszkania dziecka, czyli Polska). Analogicznie, gdyby dziecko zamieszkiwało w tej sytuacji z ojcem w Niemczech, to krajem pierwszeństwa byłyby Niemcy.
W innym przykładzie ojciec dziecka jest aktywny zawodowo na terenie Norwegii, a matka dziecka jest ubezpieczona w KRUS w Polsce i dziecko zamieszkuje w Polsce to pierwszeństwo do wypłaty świadczeń na dzieci będzie w Polsce (zatrudnienie ojca w Norwegii vs. aktywność zawodowa – ubezpieczenie w KRUS traktowane jako zatrudnienie w Polsce w myśl przepisów o koordynacji – decyduje miejsce zamieszkania dziecka, czyli Polska).
W przypadku świadczeń wypłacanych z różnych tytułów
- aktywność zawodowa (rozumiana jako praca najemna; własna działalność gospodarcza; prawo do zasiłku dla bezrobotnych – odprowadzane są składki społeczne więc zasiłek dla bezrobotnych jest traktowany jako aktywność zawodowa w myśl koordynacji; ubezpieczenie społeczne w KRUS – w tym jako domownik; pobieranie świadczenia pielęgnacyjnego oraz świadczenia ZUS po utracie zatrudnienia – bez względu na brak odprowadzania składek społecznych; specjalnego zasiłku opiekuńczego);
- pobierania emerytury lub renty;
- zamieszkania.
Czynnikiem decydującym jest wskazana powyżej kolejność (1>2>3) tj. wszystko rozumiane jako aktywność zawodowa jest przed emeryturą i rentą, a ostatnim aspektem jest zamieszkanie.
W związku z tym w przypadku gdy np. ojciec dziecka jest aktywny zawodowo na terenie Niemiec, a matka dziecka jest nieaktywna zawodowo w Polsce i dziecko zamieszkuje w Polsce to pierwszeństwo do wypłaty świadczeń na dzieci będzie w Niemczech (zatrudnienie ojca w Niemczech vs. bezrobocie / zamieszkanie matki w Polsce – decyduje miejsce gdzie wykonywana jest praca ojca, czyli Niemcy).
Inny przykład, który możemy przedstawić to np. matka dziecka jest aktywna zawodowo na terenie Szwecji, a ojciec dziecka zamieszkuje wraz z nim w Polsce i pobiera emeryturę. Pierwszeństwo do rozpatrzenia wniosku o świadczenia rodzinne lub wychowawcze będzie w Szwecji (zatrudnienie matki w Szwecji vs. emerytura ojca w Polsce – aktywność zawodowa jest przed emeryturą w regule pierwszeństwa).
Wyjątki w regulacjach pierwszeństwa
Ustalanie pierwszeństwa dla:
- pracowników delegowanych (art. 12 ust. 1 Rozporządzenia);
- delegowania się w ramach działalności (art. 12 ust. 2);
- urzędników Służby Cywilnej (art. 11 ust. 3 lit. b);
- osób wykonujących pracę w dwóch lub kilku państwach członkowskich np. kierowców zawodowych poruszających się w ruchu międzynarodowym (art. 13 ust. 1);
- marynarzy (art. 11 ust. 4).
Wymagane jest zaświadczenie A1 ZUS dla pracowników delegowanych i w takim przypadku pierwszeństwo będzie po stronie Polski. Więcej na ten temat znajdziesz tutaj.
Uwaga! Zgodnie z uchwaloną ustawą o rodzinnym kapitale opiekuńczym, kapitał opiekuńczy, który podlega przepisom o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego jest przyznawany / wypłacany od 01.01.2022 r. w pełnej kwocie po stronie Polski bez względu na przytoczone powyżej zasady pierwszeństwa, co wg ustawodawcy ma być zgodne z prawem UE. Więcej informacji na ten temat – kliknij tutaj.
Podobnie jest w przypadku świadczenia wychowawczego 500+, od kiedy to realizację tego programu przejął ZUS (dla nowych wniosków złożonych po 01.01.2022 r. oraz dla pozostałych wniosków od 01.06.2022 r.) Więcej informacji na ten temat – kliknij tutaj.
Co w przypadku zmiany pierwszeństwa?
Zmiana pierwszeństwa kraju, który powinien wypłacać świadczenia rodzinne / wychowawcze pojawia się w przypadku zmiany stanu rzeczy, który braliśmy pod uwagę określając pierwszeństwo we wskazanych powyżej przypadkach. To oznacza mniej więcej tyle, że nastąpić musi zmiana, mająca wpływ na wyznaczenie pierwszeństwa – najczęściej jest to zmiana aktywności zawodowej jednego z rodziców lub powrót do Polski (co zasadniczo w wielu przypadkach oznacza zakończenie koordynacji).
Regułę tę opisuje Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 987/2009 z dnia 16 września 2009 r. dotyczące wykonywania rozporządzenia (WE) nr 883/2004 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego. Wskazuje ono zasady mające zastosowanie w przypadku zmiany mającego zastosowanie ustawodawstwa lub zmiany kompetencji do przyznawania świadczeń rodzinnych.
Art. 59 ust. 1 stanowi:
W przypadku gdy w danym miesiącu kalendarzowym zmienia się mające zastosowanie ustawodawstwo lub kompetencja do przyznawania świadczeń rodzinnych między państwami członkowskimi, bez względu na terminy płatności świadczeń rodzinnych przewidziane w ustawodawstwie tych państw członkowskich instytucja, która wypłaciła świadczenia rodzinne na podstawie ustawodawstwa, zgodnie z którym przyznano te świadczenia na początku tego miesiąca, wypłaca je do końca danego miesiąca.
Biorąc pod uwagę powyższą zasadę należy wskazać, że decydującym kryterium do wyznaczenia kraju pierwszeństwa będzie pierwszy dzień danego miesiąca.
W związku z tym, w przypadku gdy np. ojciec dziecka jest aktywny zawodowo na terenie Niemiec, a matka dziecka jest nieaktywna zawodowo w Polsce i dziecko zamieszkuje w Polsce to pierwszeństwo do wypłaty świadczeń na dzieci będzie w Niemczech (zatrudnienie ojca w Niemczech vs. bezrobocie / zamieszkanie matki w Polsce – decyduje miejsce gdzie wykonywana jest praca ojca, czyli Niemcy).
Jednakże z dniem 10.09.2021 matka dziecka podejmuje pracę na umowę zlecenie w Polsce, co czyni ją aktywną zawodowo. Zgodnie z Art. 59 do końca września 2021 r. sytuacja nie ulega zmianie, to Niemcy są krajem pierwszeństwa do wypłaty świadczenia.
Niemniej od 01.10.2021 r. pierwszeństwo „przejdzie” na Polskę – w myśl zasad opisanych w punkcie pierwszym, gdy mamy świadczenia wypłacane z tych samych tytułów (praca ojca w Niemczech vs. praca matki w Polsce) od 01.10.2021 (zgodnie z art. 59) zmienia się pierwszeństwo i to Polska jest krajem właściwym w pierwszej kolejności do wypłaty świadczeń.
Początek i koniec koordynacji świadczeń
Analogicznie art. 59 cytowanego Rozporządzenia może wskazać nam początek i koniec okresu koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego.
Przykładowo, gdy ojciec dziecka od 03.09.2021 r. do nadal jest aktywny zawodowo na terenie Norwegii, a matka dziecka zamieszkuje wraz z nim w Polsce i jest aktywna zawodowo, to sam element koordynacji wystąpi od 01.10.2021 r., gdyż na dzień 1 września 2021 nie było elementu koordynacji.
Podobnie w sytuacji, w której to ojciec dziecka dnia 03.09.2021 zakończy aktywność zawodową w Norwegii i wróci do Polski – wtedy element koordynacji ma miejsce do 30.09.2021 r. i od 01.10.2021 nie występuje.
Brak koordynacji świadczeń
Zastosowanie wspomnianego przepisu (art. 59) może też doprowadzić do sytuacji, w której element koordynacji systemów zabezpieczenia w ogólne nie wystąpi.
Przykładowo matka dziecka wyjeżdża do pracy sezonowej na terenie Danii i jej umowy z duńskim pracodawcą zawarte zostały na okres 04.08.2021 r. do 25.08.2021 oraz od 07.09.2021 r. do 29.09.2021 r. Ojciec dziecka pracuje w Polsce i opiekuje się wtedy dzieckiem. Element koordynacji w tej sytuacji nie wystąpi w ogóle, gdyż na 1 dzień danego miesiąca koordynacji nie było – organem właściwym do wypłaty świadczeń na dzieci jest polski organ właściwy – gmina lub ZUS w zależności od wnioskowanego świadczenia.
O innych przypadkach, w których element koordynacji nie występuje napisałem tutaj.
Podsumowanie zasad
Reasumując rozważania możemy zauważyć, że do podstawowych zasad koordynacji świadczeń należą przede wszystkim regulacje związane z wyznaczeniem kraju pierwszeństwa, który w sytuacji koordynacyjnej powinien w pierwszej kolejności wypłacać świadczenia na dzieci.
Kolejnym ważnym zapisem jest art. 59. Prawidłowe zrozumienie jego zastosowania sprawi, że w sposób właściwy zastosujemy mechanizmy koordynacji, będziemy w stanie rozpoznać zmianę pierwszeństwa kraju, który powinien w pierwszej kolejności przyznać uprawienie i realizować wypłaty świadczeń rodzinnych / wychowawczych na dzieci.
Pozwoli to także rozpoznać, czy w danym miesiącu mamy do czynienia z koordynacją oraz biorąc pod uwagę całokształt uniknąć nienależnie pobranych świadczeń w danym kraju. W kontekście tego przepisu widać wyraźnie jak ważne jest powiadamianie właściwych urzędów o każdorazowej zmianie sytuacji życiowej wnioskodawcy i jego rodziny.
Autor tekstu: Radosław Orzechowski
